دعوی ابطال و بطلان قرارداد در حقوق قراردادها

فصل اول: مفهوم، ماهیت و مبانی حقوقی ابطال قرارداد

۱-۱. تعریف ابطال قرارداد

انحلال قرارداد را با بطلان آن نباید مخلوط کرد عقد باطل صورتی بی معناست که از آغاز نیز نفود و اعتباری نداشته ولی در انحلال قرارداد سببی عقد موجود را برهم میزند و حکم دادگاه اگر نیازی به وجود آن احساس شود ناظر به حدوث همین سبب است

همچنین اقاله و فسخ نیز تعریف متفاوتی دارند در تعریف اقاله می توان گفت تراضی دو طرف عقد است بر انحلال و زوال آثار ان در اینده و اما در مورد فسخ با توجه به شرایطی که در قانون یا قرارداد وجود دارد یکی از طرفین حق فسخ و اعمال آن را پیدا میکنند

در ابطال یا بطلان قرارداد گویی هیچ عقدی تشکیل نشده است و همه چیز به حالت اولیه برمیگردد که به ان اثر قهقرایی گفته می شود .

۱-2. مبانی حقوقی ابطال قرارداد

ابطال قرارداد بر اساس مواد مختلف قانون مدنی ایران، عمدتاً به دو دسته تقسیم می‌شود:

1. مبانی فقهی: مستند به قواعد فقهی مانند “العقد یتبع قصده و مبناه”، “کل عقد لم یتوفر فیه الشروط فهو باطل” و “ما بنی علی الباطل فهو باطل”.

مبانی قانونی: مواد ۱۹۰، ۲۱۹، ۲۳۲، ۲۳۳، ۳۴۸ قانون مدنی که بر شرایط صحت قرارداد و موارد بطلان تصریح دارند.

فصل دوم: ارکان و شرایط صحت و بطلان قرارداد

۲-۱. شرایط اساسی صحت قرارداد

بر اساس ماده ۱۹۰ قانون مدنی، یک قرارداد معتبر باید چهار شرط اساسی زیر را دارا باشد:

1. قصد و رضای طرفین

1. اهلیت طرفین

1. موضوع معین که مورد معامله باشد

1. مشروعیت جهت معامله

۲-۲. موجبات ابطال قرارداد

ابطال قرارداد ممکن است در اثر نقض هر یک از شرایط صحت قرارداد رخ دهد:

عدم وجود قصد و رضا: درجایی که یکی از طرفین قصدی برای انجام معامله ندارد مثلا از روی شوخی و مزاح قراردادی را امضا میکند ! یا درحالت مستی براثر مصرف مسکر بدون انکه متوجه باشد چه چیزی را امضا میکند اقدام نماید یا فرض کنید شخصی که یک اسلحه روی پیشانی وی گذاشته اند وی میگویند یا امضا کن یا شلیک میکنیم ! به نظر شما امضای چنین شخصی از روی رضاست؟

عدم اهلیت طرفین: افراد صغیر ممیز و سفیه بدون اذن ولی یا قیم خود نمیتوانند معامله معوضی را امضا کنند یا بعنوان مثال ورشکسته ای که راسا و بدون دخالت مدیر تصفیه اقدام به امضای معامله ای از جانب شرکت ورشکسته نماید

عدم مشروعیت جهت قرارداد: قراردادهایی که برخلاف نظم عمومی، اخلاق حسنه یا قوانین امری باشند، باطل‌اند. نکته اینجاست تا زمانی که مشروعیت جهت قرارداد برای طرفین روشن نیست مشکلی وجود ندارد مشکل انجاست که جهت نامشروع معامله ذکر شود . فرض کنید خریدار 10 جعبه انگور را برای تولید مشروب الکی تقاضا میکند درصورتی که ذکری از علت خرید بیان نشود معامله صحیح و معتبر است اما اگر خریدار اعلام کند که قصد دارد برای تهیه مشروبات الکلی انگور خریداری نماید معامله باطل خواهد بود

فصل سوم: اقسام قراردادهای باطل و قابل ابطال

۳-۱. قراردادهای باطل مطلق

- قراردادهای فاقد شرایط اساسی صحت.

- قراردادهای خلاف قوانین آمره.

قراردادهای نامشروع و مغایر نظم عمومی.

۳-۲. قراردادهای قابل ابطال

- قراردادهایی که یکی از طرفین به دلیل اکراه، تدلیس، یا عدم اهلیت متضرر شده است.

قراردادهایی که با اجازه یا تنفیذ بعدی معتبر می‌شوند.

۳-۳. تفاوت قرارداد باطل و قابل ابطال

- قرارداد باطل: هیچ اثر حقوقی ندارد و به‌صورت مطلق بی‌اعتبار است.

قرارداد قابل ابطال: با طرح دعوا و اثبات یکی از جهات ابطال، قابلیت بی‌اثر شدن دارد.

فصل چهارم: روند رسیدگی به دعوای ابطال قرارداد

۴-۱. طرفین دعوا

- خواهان: شخصی که مدعی بی‌اعتباری قرارداد است.

خوانده: طرف دیگر قرارداد که خواهان علیه وی طرح دعوا کرده است.

۴-۲. مرجع صالح برای رسیدگی

دادگاه عمومی حقوقی محل وقوع قرارداد یا محل اقامت خوانده. ودرصورتی که موضوع ملک باشد دادگاه محل وقوع مال غیرمنقول صالح به رسیدگی است

۴-۳. مراحل دادرسی

1. ثبت دادخواست و ارائه مستندات

1. رسیدگی مقدماتی و ارجاع به کارشناسی (در صورت نیاز)

1. برگزاری جلسات دادرسی و استماع دفاعیات

صدور رأی و قابلیت اعتراض در مراجع تجدیدنظر

فصل پنجم: آثار حقوقی ابطال قرارداد

۵-۱. اثر قهقرایی ابطال قرارداد

در صورت ابطال قرارداد، تمامی آثار آن از ابتدا زائل شده و وضعیت طرفین به حالت قبل از انعقاد قرارداد بازمی‌گردد.

۵-۲. استرداد عوضین

در قراردادهای مالی، پس از ابطال، طرفین ملزم به استرداد وجوه و اموالی هستند که دریافت کرده‌اند.

۵-۳. مسئولیت مدنی ناشی از ابطال

تحت شرایط قراردادی و قانونی امکان مطالبه خسارت نیز وجود دارد .

نکته مهم :

تفاوت بطلان و ابطال قرارداد

در رویه قضایی در صورتی که بخواهیم یک سند رسمی را باطل کنیم باید دادخواست تقاضای ابطال سند رسمی را بدهیم اما اگر بخواهیم یک سند عادی را باطل کنیم باید درخواست اعلام بطلان قرارداد را به دادگاه تقدیم کنیم

نتیجه‌گیری

ابطال قرارداد یکی از دعاوی مهم در حقوق قراردادهاست که تحت شرایط خاصی قابل طرح است. قانون مدنی ایران با استناد به فقه اسلامی، چارچوب مشخصی را برای این نهاد حقوقی ترسیم کرده است. درک دقیق موجبات بطلان و روند دادرسی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و بر همین اساس، رعایت اصول حقوقی در تنظیم قراردادها، بهترین راه برای جلوگیری از دعاوی ابطال است.